1. Het gaat niet goed met de bodem
De bodem als drager van voedselproductie, natuur, recreëren, waterberging en wonen staat zwaar onder druk. Bodemvruchtbaarheid wordt bedreigd en waterbergend vermogen is al sterk verminderd.
Honderden actieplannen en actiegroepen proberen de negatieve trend te keren. Veel signalen worden gegeven, zowel door de bodem zelf als door de actiegroepen, maar leiden vooralsnog niet tot een trendbreuk. De tegenkracht van schaalvergroting, regelgeving en ogenschijnlijke eenvoudige c.q. korte- termijn oplossingen lijkt te groot om de trend te keren. Het rendement van investeren in de bodem is nog te diffuus en te onzeker.
Zonder een vitale bodem kunnen boeren, water- en natuurbeheerders niet werken. Als beheerders van de bodem kunnen ze niet alleen het tij keren. De bodem kent vele stakeholders die staan voor stukjes van de oplossing maar geen leiderschap (kunnen) nemen. Het realiseren van een transitie naar een vitale robuuste toekomstbestendige bodem is te complex voor elk van de betrokken partijen. De transitie vraagt om een andere aanpak.
2. Niets doen is geen optie
Aan initiatieven geen gebrek. In 2017 telden we honderden initiatieven en het resultaat is nog meer zorgen. Door klimaatverandering, druk op marges in de voedselketen bij boeren, schaalvergroting met zware machines, regelgeving voor mestgebruik, druk op biodiversiteit etc. zal het conflict rondom de bodem verharden. Een diversiteit aan standpunten die niet bijdragen aan een verbetering. De ecologische, economische en maatschappelijke schade zal alleen al voor Nederland in de miljarden lopen.
De gevolgen zullen exponentieel toenemen en meer en meer zichtbaar worden en een permanent karakter krijgen. Met het grote risico om te eindigen in een clash. We zitten nu in een beweging die omgebogen moet worden. Niets doen is geen optie want de oplossingen uit het verleden hebben ons gebracht waar we nu staan. De verwachting is dat we (soms ook letterlijk) door de draagkracht van de bodem zakken, en is naar verwachting een onomkeerbaar proces. Het nu (het wellicht nog kan) ombuigen van de trend door het realiseren van een bodemtransitie levert op termijn vele miljarden (besparingen) op en versterkt de economische en ecologische waarde van de bodem.
Figuur 3. Maatschappelijke baten van duurzaam bodembeheer (http://www.ce.nl/bodem-en-ondergrond)
3. Kern van het probleem: er is geen eenvoudige oplossing
De processen in de bodem zelf zijn zeer complex en begrijpen we steeds beter. Maar ook het bodemgebruik kent vele belangen en is daarmee ook complex. Het toont aan dat de bodem voor onze maatschappij essentieel is en er een hoge mate van betrokkenheid is. Maar ook dat er niet één oplossing is. Onderkennen van de complexiteit is stap 1. Een holistische benadering waarin de verschillende waarden (ecologisch, economisch en maatschappelijk) een plek hebben. Het verbinden van korte en lange termijn belangen en het verbinden van oplossingen zodat de som der delen een trendbreuk genereert. We noemen dit ook wel een transitieproces. Kern is van praten over elkaar naar praten met elkaar, bodemgericht leiderschap tonen en verbinden van waarden.
Figuur 4. Holistisch is meer dan de som der delen https://futuraproject.wikispaces.com/Holistisch+Zelfbewustzijn
4. Kantelpunt is nu!
Nu een keus maken voor een holistische transitiebenadering kan. Én moet! Het is een gunstig kantelmoment. Er zijn honderden initiatieven; er is een groeiend maatschappelijk belang vanuit klimaatveranderingen; nieuwe technologie geeft nieuwe inzichten zodat we steeds beter snappen hoe het bodemcomplex werkt. We hebben voorbeelden van andere grote maatschappelijke vraagstukken die aangepakt kunnen worden; denk aan de energietransitie of een Delta commissaris.
Gaan we ieder voor zich verder of combineren we leiderschap en rentmeesterschap en realiseren we een kanteling in de benadering?
Figuur 5. Ieder voor zich of …?
https://www.interaction-design.org/literature/article/the-tipping-point-in-ux-design
5. Keuzes maken, kantelingen
Voor het starten van de transitie naar een vitale robuuste bodem zijn de volgende kantelingen essentieel:
- Bodem centraal (van focus op gebruiker naar focus op de bodem);
- De eigenaar en beheerder als eerste aanspreekpunt (de boer, natuurbeheerder, waterschap, etc. zijn elke dag bezig met de bodem);
- Vakmanschap (van controle naar sturen op vakmanschap en rentmeesterschap, beheerders ontwikkelen nieuw vakmanschap);
- Multi waarden (verbinden van waarden: economisch, ecologisch en maatschappelijk. Beheerders ontwikkelen met de voedselketen en maatschappij nieuwe verdienmodellen, verbinden van return on investment van bedrijven (ROI < 4 jaar) met die van overheden (ROI > 4 jaar);
- Holistische benadering (van focus individuele vraagstukken naar integrale benadering);
- Verbinden (initiatieven verbinden, respecteren, koplopers verbinden met peloton);
- Oplossing gedreven (van kennis-gedreven naar oplossing gedreven);
- Meerder tijdsdimensies (mix van korte en lange termijn=> korte termijn oplossingen passend in een lange termijn doelstelling);
- Innovatie-ecosysteem (er is niet één partij met dé oplossing maar een dynamisch netwerk van betrokken initiatieven; een komen en gaan van initiatieven. Organiseer ontmoetingen zodat nieuwe ideeën ontstaan met ruimte voor anderen en cross-overs) en
- Bodemleiderschap (van vrijblijvende bodem initiatieven naar faciliterend leiderschap dat focus en richting geeft aan de bodem initiatieven).
6. Visie, aanpak taartpunt
Het vraagstuk van de bodemtransitie is vanuit de aard van het vraagstuk niet te managen als een project of programma. Om het aan te pakken is een aanpak denkbaar waarbij de partijen vanuit een urgentie gestimuleerd worden met elkaar aan de slag te gaan. Een scenario kan zijn om vanuit de voedselketen (van consument tot boer), de bodem centraal te stellen. Wanneer de markt en keten de agrarisch ondernemers de ruimte geven om de bodem te ontwikkelen ontstaat er een markt-gedreven dynamiek. De overheid kan via greendeals met fiscale maatregelen, wet en regelgeving de ontwikkeling ondersteunen en versnellen. Een Raad voor de Bodem kan de procesgang volgen en signaleren waar ontwikkelingen stagneren. Bijvoorbeeld door gebrek aan kennis, competenties bij actoren, regelgeving etc. De Raad kan gevraagd en ongevraagd en onafhankelijk (denk aan de Onderzoeksraad voor de veiligheid) advies geven om een verkenning uit te voeren. Belangrijk zijn dan mandaat en capaciteit om deze rol uit te kunnen voeren. De minister van LNV zou bijvoorbeeld het politieke mandaat kunnen geven. Vanuit het IPO kan een provinciaal mandaat gegeven worden. De grote bedrijfsketens (FNLI), supermarkten (CBL) en boeren en tuinders (LTO-Nederland) kunnen het mandaat namens bedrijfsleven geven.
De vorm die voor voedselproductie wordt ontwikkeld, kan opgeschaald worden naar de andere belanghebbenden (natuur, water, wonen). Door de verbreding wordt de bodem aanpak alleen maar robuuster.
7. Stip op de horizon
Figuur 6. Samen bouwen aan de toekomst
Hoe werken we dan als we het besluit hebben genomen, en wie is we?
Zoals bij meerdere complexe maatschappelijk transitieopgave is er durf nodig van een aantal betrokken bestuurders om te onderkennen dat er een verandering nodig is. Andere routes zijn bottom-up, via sociale media die weer verbonden dienen te worden met de bestuurders en wetgever.
| Werkende weg zal duidelijk worden hoe. Leiderschap om te beginnen aan een transitie, vraagt moed en creativiteit. Bestaande instrumenten kunnen gebruikt worden om versnelling te krijgen in de benodigde kantelingen. De minister van Landbouw Natuur en Voedselkwaliteit kan een Raad voor de Bodem met een Bodemcommissaris instellen. De Raad kan een greendeal sluiten. Een greendeal voor de bodem gericht op creëren van experimenteerruimte, koplopers, impactvolle iconische praktijk experimenten, alternatieve regelgeving en financiering door de markt, fiscale maatregelen en andere waarden modellen. Vanuit de bodem coalities bouwen. Zowel top down (bestuurlijk) als bottom up (social media revolutionaire beweging, Slow Food Youth Movement en andere slimme charmante rebellen). Figuur 7. Bodem centraal met de beheerders werken aan multi waarden (info graphic voor onze aanpak volgt later) |
 |
Voorbeeld: Focus op vitaal bodemgebruik door boeren kan beloond worden door de voedingsindustrie door een betere prijs (denk aan weidemelk). Echter de consument en burger (zelfde persoon) zijn nog niet bewust van het belang. Gerichte communicatie in samenwerking met natuur en milieuorganisaties kan daarbij helpen. Het bouwen aan diverse coalities kan een beweging opgang brengen. Eerst nog klein maar later zal dit organisch kunnen groeien als het gedragen wordt door de markt, beleid en wetenschap.
8. Raad voor de bodem
De Raad voor de Bodem richt zich op het faciliteren (niet overnemen), focus aanbrengen van de initiatieven, signaleren van blinde vlekken, organiseren van de verbinding tussen partijen: netwerk gericht. Een transitie gedreven netwerk met bundeling van bestuurlijke kracht en gedreven door praktijk inzet, focus in de aansturing van kennisontwikkeling, betrekken van de burger en consument. Benutten van de ketenactoren met commerciële belangen die als stuwende kracht werken. Benoemen van de grote speerpunten (thema’s), uitwerken in roadmaps en adresseren in het netwerk. Daar waar de energie zit, anders herbeleggen.
Kerntaak kan zijn het verbinden en organiseren van ontmoetingen, stimuleren van cross overs, en de verschillende biotopen in het stakeholdernetwerk verbinden zodat er impulsen voor vernieuwing en onverwachtse oplossingen ontstaan.
De Raad voor de Bodem stimuleert de ontwikkeling van nieuwe financiële arrangementen, co- financiering, met bestaande instrumenten. Geen mega-programma maar een diversiteit van transitie instrumenten die flexibel, robuust en bestand tegen politieke veranderingen ingezet worden: transitiegericht maar geworteld in de praktijk.
De Raad voor de Bodem stimuleert de kantelingen en werkt als een katalysator. Niet om zelf onderdeel te worden van de oplossing maar weer op zoek gaan naar de next generation van oplossingen. Learning by doing = reflectie en monitoren = bijstellen ambities en speerpunten voor ondersteuning. De praktijk blijven uitdagen om te groeien in vakmanschap.
De Raad voor de Bodem stimuleert de ontwikkeling van leergemeenschappen over stakeholders heen (tussen biotopen en niet binnen biotopen (dat doet men zelf).
9. Risico’s en alternatieven
Risico’s waar de Raad in het proces mee zit zijn onder andere:
- Te abstract;
- Alleen problemen op de agenda en kleine kans op succes;
- Succes wordt door de initiatieven geclaimed;
- Dilemma van zichtbaar en onzichtbaar zijn: voor de financiers moet je zichtbaar zijn en zichtbare resultaten boeken en voor de initiatieven bescheiden, ondersteunend en verbindend (niet overnemen) en
- Toegang tot middelen en capaciteit. Verankering via topsectoren kan helpen.
| Klimaatneutrale productiesystemen: ecologisch en economisch houdbaar, beperken emissies, resource-efficiency, reductie broeikasgassen, biodiversiteit, goede bodemkwaliteit, duurzaam waterbeheer, gezonde planten en dieren, optimaal dierenwelzijn; (bron: Topsector Agri&Food Kennis– en Innovatieagenda 2018-2021) |
Alternatieven:
- Werken vanuit een landelijk (ministerie als partner) of regionale aanpak (provincie als partner, verbonden via IPO);
- Alleen bottom up of top down. Dan is of de bestuurlijke of innovatieve verbinding weg. Vanuit de transitie zijn beiden nodig en
- Onderbrengen bij een andere Raad die de bodem mee neemt op de agenda.
10. Hoe gaan we beginnen? (voorkeursaanpak van projectteam)
Vanaf nu. Er is een kerngroep die dit initiatief heeft genomen na deze analyse de actie wil overdragen aan een transitieteam voor het organiseren van de verbinding tussen stakeholders van boer tot minister en consument en CEO; het mobiliseren van een dynamische verandercoalitie. De kerngroep roept de minister van LNV op om leiderschap te tonen en de volgende stap te zetten door het oprichten van een Raad voor de Bodem met een Bodemcommissaris als voorzitter.
Dit gaan we de minister op 26 april voorstellen met een petitie die door een brede groep stakeholders (opinion leaders, succesvoorbeelden) is ondertekend. En die ook meegaan bij het aanbieden.
Wilt u hierover meer informatie, neem dan contact op met
 |
 |
 |
 |